KATERİNA II (1729-1796) Rusya çariçesi. Ülkesini büyük bir imparatorluğa dönüştürmek için çalışmış, dışta yayılmacı, içte baskıcı bir siyaset izlemiştir.
2 Mayıs 1729’da Almanya’da Szczecin’de (Stettin) (bugün Polonya’da) doğdu, 17 Kasım 1796’da St. Petersburg’da öldü. Anhalt-Zerbst Prensi Christian August’un kızıdır. Asıl adı Sophie Friederike Auguste’dir. Protestan dini, tarih, Fransızca, Almanca, dans ve müzik konularında eğitildi. 15 yaşındayken, Rus Çariçeşi Yelizaveta’nın yeğeni ve tahtın varisi grandük Pyotr ile evlenmek üzere Rusya’ya gönderildi. Temmuz 1744’te Ortodoks mezhebine girdi ve Katerine (Yekaterina) Alek-seyevna adını aldı. 21 Ağustos 1745’te Pyotr ile evlenerek grandüşes oldu.
Çariçe Yelizaveta’mn (1709-1762) 5 Ocak 1762’de ölmesi üzerine, kocası III.Pyotr adıyla tahta çıktı. Alman hayranı olan IILPyotr’un Prusya yanlısı bir dış politika izlemesi ve Ortodoksluk’a karşı Protestanlık’ı savunur bir tutum takınması, kısa sürede soylular arasında büyük bir hoşnutsuzluk yarattı. Bu durumdan yararlanan Katerina, gözdelerinden saray muhafızı Gregori Orlov ve kardeşinin yardımıyla, 9 Temmuz 1762’de “Ortodoksluk’u savunmak ve Rusya’yı korumak için” yönetime el koyduğunu açıkladı. Aynı gün St.Petersburg’da II. Katerina adıyla tahta çıktı. Hiçbir direniş göstermeyen III.Pyotr, ertesi gün tahttan çekildi ve kısa bir süre sonra da öldürüldü.
II.Katerina Rusya’yı büyük ve güçlü bir imparatorluk durumuna getirmenin maliye, yönetim ve eğitim alanlarında köklü reformlar yapmaktan geçtiğini düşünüyordu. 1762’de, Çariçe Yelizaveta döneminde bütünüyle boşalmış olan hâzinenin gelirlerini artırmak amacıyla, Rusya’daki toprakların ve serflerin üçte birine sahip olan kilisenin topraklarını ve şeriflerini devlet mülkiyetine geçirdi. Bu uygulamasıyla aynı zamanda kilisenin gücüne önemli bir darbe indirmiş oldu.
İlk yılları
İktidara geçiş biçiminin meşruluğu tartışmalı olduğundan yönetiminin ilk yıllarında konumunu sağlamlaştırmaya yönelik uygulamalara ağırlık verdi. Bu durumun gerektirdiği barış ortamını sağlamak üzere Prusya, Avusturya ve Fransa ile ittifak politikası izledi. 1764’te gözdelerinden Stanislatv Poniatowski’yi Polonya kralı yaparak Rusya’nın Polonya’daki çıkarlarını ve geleceğini güvence altına aldı. 1767’de, serfler dışında kalan tüm toplumsal kesimlerin temsilcilerinin katıldığı bir meclis toplayan II. Katerina, yürürlükteki yasaların günün koşullarına uyarlanmasını ve yeni bir hukuk sistemi kurulmasını istedi. Ancak, soylular, tüccarlar ve köylüler arasındaki çelişkiler ve rekabet nedeniyle çalışamayan meclis, 1768 sonunda dağıtıldı.
Bu sırada Stanislaw Poniatowski’nin nüfusun çoğunluğunu oluşturan Katolikler’e karşı izlediği baskıcı politikalar Polonya’da bir ayaklanmanın başlamasına neden oldu. Ayaklanmacıların Osmanlı Devleti’nden yardım istemeleri üzerine III.Mustafa, Ekim 1768’de Rusya’ya savaş açtı. Rus ordusu kısa bir süre içinde üstünlüğü sağlayarak Romanya’yı işgal etti. Ingilizler’in de yardımını alan Rus filosu 1770’te Çeşme’de Osmanlı donanmasını yendi. Osmanlı birliklerinin birbirini izleyen yenilgilerinden yararlanan
II. Katerina, 1772’de Beyaz Rusya’yı işgal ederek Polonya’daki topraklarını genişletti. Öte yandan, 1774’te Osmanlılar’la yapılan Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Karadeniz’in kuzey kıyıları Rusya topraklarına eklendi ve Kırım Hanlığı’nın bağımsızlığı tanındı. Bu antlaşmayla büyük devletler arasına katılan Rusya, ticaret gemilerini Boğazlar’dan serbestçe geçirme hakkını elde ederken, II.Katerina da Osmanlı Devleti topraklarında yaşayan Ortodokslar’m koruyucusu oldu.
Pugaçov ayaklanması
Aynı dönemde, Eylül 1773’te Yemelyan Pugaçov adlı bir Don Kazağı, serfliğin, vergilerin ve zorunlu askerliğin kaldırılması gibi istemlerle bir ayaklanma başlattı. Yaşam koşulları giderek kötüleşen serflerin ve Urallar bölgesindeki fabrikalarda çalışan işçilerin de katılmalarıyla giderek genişleyen Pugaçov Ayaklanması, Ocak 1775’te sert bir biçimde bastırıldı. Taşradaki yönetim birimlerini güçlendirecek önlemlere yönelen II.Katerina, 1775’te her eyalette, soylu bir mareşalin başkanlık ettiği ve üyelerinin çoğunluğunu soyluların oluşturduğu meclisler kurdurdu. 1783’te Ukraynalı özgür köylülerin de serf durumuna getirilmeleriyle Rusya’daki özgür köylü sayısı yok denecek kadar azaldı.
II.Katerina’nın Rusya’yı büyük bir devlet yapma planının başlıca öğeleri Boğazlar’ı ele geçirmek ve sıcak denizlere inebilmekti. Bu amacına ulaşabilmek için desteğine ve onayına gerek duyduğu Avusturya’ yla anlaştıktan sonra, Temmuz 1783’te Kırım Hanlığı’nı işgal etti. Osmanlı imparatoru I.Abdülhamid’in 1787’de Rusya’ya açtığı savaş Rusya’nın başarısıyla sonuçlandı. Ocak 1792’de imzalanan Yaş Antlaşması’ yla Rusya Karadeniz kıyılarında büyük toprak kazançlarının yanı sıra, Kırım Hanlığı’nm iltihakını da Osmanlı Devleti’ne kabul ettirdi. Öte yandan 1793 ve 1795’teki işgaller sonucu Rusya, Polonya’daki topraklarını önemli ölçüde genişletti. II.Katerina, vasiyetnamesini oğlu ve varisi Pavel aleyhine, torunu Aleksandr lehine düzeltemeden öldü.
II.Katerina 1789 Fransız Devrimi öncesinde, Tarihçiliği Voltaire, Diderot, d’Alembert gibi Ansiklopediciler’le yakın ilişkiler kurmuş ve Aydınlanma Dönemi’yle birlikte sanat, bilim ve felsefe alanlarında gelişen yeni düşüncelerden etkilenmiştir. Ülkedeki okul sayısını artırmış, birçok matbaa kurdurmuş, bilimsel çalışmaları özendirmiş, St. Petersburg’u çağın en güzel başkentlerinden biri durumuna getirmiştir. Ticaret üzerindeki sınırlamaları kaldırmış, nüfusu az olan bölgelere yerleşmeyi özendirmiştir. Avusturya imparatoru Il.Joseph ve Prusya Kralı II.Friedrich’le birlikte, Aydınlanma Despotu olarak adlandırılan yöneticiler arasında yer alan II.Katerina Pugaçov Ayaklanması ve 1789 Fransız Devrimi’nden sonra, yönetimini giderek daha baskıcı ve otoriter hale getirmiş, serfliğin yol açtığı sefaleti reformlarla azaltmayı önerenleri bile ağır biçimde cezalandırmıştır. Öldükten sonra, arkasında öncekinden çok daha büyük ve güçlü bir ülke, ancak çok daha baskıcı bir yönetim bırakmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Memoires de Catherine II, (ö.s), D.Maroger (der.), 1953.
• KAYNAKLAR: I.Grey, Catherine the Great: Autocrat and Empress of Ali Russia, 1962; J.Haslip, Catherine the Great, 1977; Z.Oldenburg, Catherine the Great, 1965.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi