KARL XII (1682-1718) İsveç kralı. Hükümdarlığı boyunca Rusya’yı yenmek için çaba harcamıştır.
XII.Karl [Demirbaş Şarl], 17 Haziran 1682’de Stockholm’de doğdu, 11 Aralık 1718’de Fredrikshald’de (bugün Norveç’te Halden) öldü. İsveç Kralı XI.Karl’ın oğludur. Tanrıbilim, askerlik, edebiyat, matematik ve tarih konularında iyi bir öğrenim gördü. Nisan 1697’de babası ölünce, henüz 15 yaşında olmasına karşın reşit ilan edildi ve tahta çıktı.
Rus Çarı I.Petro genç kralın deneysizüğinden de yararlanarak Baltık Denizi’nden Akdeniz’e inmeye çalışıyordu. Baltık Denizi’ni kendi gölü durumuna getirmiş olan İsveç’le tek başına başa çıkamayacağını bildiğinden, 1700’de İsveç’in düşmanları olan Polonya ve Saksonya Kralı II.Augustus ve Danimarka Kralı IV.Frederick’le birleşerek İsveç’e savaş açtı.
XII.Karl, aynı yıl Seeland Adası’na çıkarak Kopenhag’da Danimarkalılar’ı yendi. Savaştan sonra imzalanan Travendal Antlaşması’yla Danimarkalılar savaştan çekildiler. Ardından, 9.000 kişilik ordusuyla Livonya’ya (bugün Lettonya) saldırarak Kasım 1700’de Narva’da (bugün Estonya’da) 40.000 kişilik Rus ordusunu yenilgiye uğrattı. Tutsak aldığı çok sayıda Rus askerini silahsızlandırdıktan sonra ülkelerine gönderdi. 1701’de Duna Irmağı’nı geçerek Polonya ordusunu bozguna uğrattı. Livonya’yı Polonyalı askerlerden boşalttıktan sonra Kurland bölgesini (bugün Letonya’da), 1702’de de Polonya’yı işgal etti. Varşova’ya girdi. 1703’te II.Augustus’u yenerek yerine Stanislavv Leszczynsky’i kral seçtirdi ve Eylül 1706’da Saksonya’yı işgal etti. 1706’da Altranstâdt Barışı’yla II.Augustus’un tahta ilişkin haklarından vazgeçmesini sağladı. Böylece, Danimarka, Polonya ve Rusya karşısında kazandığı zaferlerle, ülkesi Doğu Avrupa’nın en büyük gücü durumuna geldi.
İsveç kralının Ruslar ve Polonyalılar’la yaptığı savaşlardan galip çıkması üzerine, Osmanlı Sadrazamı Ali Paşa [Çorlulu] Azak Denizi’ne inmiş olan Rus-lar’a karşı İsveç’le işbirliği yapmayı uygun görerek, 1707’de Özi Valisi Yusuf Paşa’nın XII.Karl’la ilişki kurmasını sağladı. XII.Karl’a Rusya ile savaştığı durumda Kırım’daki askerlerle yardım etmeye söz verdi. Ayrıca yine padişahtan gizli olarak Kırım hanına İsveç kralım desteklemesi için emir gönderdi. AncaklII.Ahmed,Rusya ile olan antlaşmalar nedeniyle bu işbirliğini engelledi. 1709 yazında Rusya’nın gerek iç gerekse dış saldırılar nedeniyle çok güç duruma düşmüş olmasına karşın Osmanlı Devleti bu durumdan yararlanmadı. 1707’de çar karşı saldırıya geçince İkinci Rusya seferine çıkan XII.Karl, Dinyepr Irmağı’nı geçerek Moskova’ya yöneldi. Ancak soğuk, açlık, hastalık gibi çeşitli güçlükler nedeniyle ordusunun sayıca azalması üzerine hedef değiştirerek, 1708 kışında Ukrayna’ya gitti. Poltava’da üstün çar ordusuyla karşılaşan İsveç ordusu, Temmuz 17Q9’da ağır bir yenilgiye uğradı. XII.Kari 18 Temmuz 1709’da Osmanlı sınır kentlerinden Bender’e (bugün Moldavya’da) sığındı. Ruslar’ın Osmanlı topraklarına girerek kendisini izlemesi üzerine, Osmanlı Devleti’yle Rusya’nın arası açıldı.
I.Petro Eylül 1711’de İsveç kralı sınır dışı edilmezse Osmanlı Devleti’ne savaş açacağını bildiren bir nota verdi. Bunun üzerine Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş açtı. Baltacı Mehmed Paşa komutasında yürütülen savaş Prut Antlaşmasıyla sona erdi. Antlaşma koşullan arasında İsveç kralının ülkesine Ruslar’ın gözetiminde dönmesini öngören bir madde de bulunuyordu. XII.Kari bu antlaşmaya şiddetle karşı çıktı. Elçisi Kont Ponyatovsky aracılığıyla III.Ahmed’e, Poltava Savaşı’na değin İsveç’le işbirliğinden yana olan Ali Paşa’nın sonradan Ruslar’dan rüşvet aldığını bildirdi ve bunu kanıtladı. Bunun üzerine Ali Paşa azledildi.
XII.Karl’ın Osmanlı topraklarında kalmasının uzaması dış politikada sorun olmayı sürdürüyordu. III.Ahmed’in XII.Karl’ı kalabalık kuruluyla birlikte ülkesine yollama girişimi sonuç vermedi; zora başvurulması ise uygun görülmedi. Osmanlı topraklarından bir türlü ayrılmak istememesi nedeniyle kendisine Türkler tarafından “demirbaş” adı verilen XII.Karl’m amacı, Osmanlı Devleti’ni Rusya’yla savaşa sokarak Rusya’ya darbe indirmekti. Osmanlı Devleti’nin Almanya ve Venedik’le savaşını engellemeye çalışarak tüm gücüyle Rusya üzerine saldırmasını sağlamak için III.Ahmed’i savaşa kışkırttı. Öte yandan Rusya Karelya’yı (bugün Finlandiya’nın güneydoğusu), İngermanland’ı (bugün St.Petersburg ve güneyi), Livonya’yı ve Estonya’yı ele geçirmiş, Polonya’da II.Augustus yeniden tahta çıkmış, Bremen ve Verden dükalıklarını ise Danimarkaiılar işgal etmişti. İsveç’i, Osmanlı topraklarından gönderdiği emirlerle yönetmeyi sürdüren XII.Karl’ın ülkesine dönmesini bekleyen İsveçliler ise, onun I.Petro’yu bir gün kesinlikle ortadan kaldıracağına inanıyorlardı.
27 Haziran 1713’te Rusya ile yapılan Edirne Antiaşması’ndan sonra Osmanlı Devleti’ni Rusya ile savaşa sokma umudunu yitiren XII.Kari, Osmanlı muhafızların gözetiminde zorla Bender’den Dimetoka’ya götürüldü. 1714’te Dimetoka’dan ayrıldı; Kasıtn’da Stralsund’a ulaştı. 1715’te orada kuşatıldıysa da kentin düşmesinden bir gün önce İsveç’e kaçmayı başardı. Aralık 1718’de Norveç’ e düzenlediği bir saldırı sırasında Fredrikshald’de öldürüldü.
Usta ve cesur bir asker olarak büyük ün kazanan XII.Karl, döneminin en ileri gelen hükümdarlarındandı. Yenilgilerine karşın askeri bir deha olarak nitelenmiştir. XII.Karl’ın yaşamından etkilenen Vol-taire 1731’de Histoire de Charles XII (“XII.Karl’ın Tarihi”) adlı bir kitap yazmıştır.
• KAYNAKLAR: A.Refik (Altınay), Memalik-i Osmani-yedeDemirbaş Şarl, 1916;O.Haintz, König KarlXII. von Schweden, 1958; R.M.Hatton, Charles XII of Sweden, 1968; A.N.Kurat, İsveç Kralı XII. Karl’ın Türkiye’de Kalışı ve Bu Sıralarda Osmanlı imparatorluğu, 1943.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi