Ansiklopedi
İlk cildi 28 Haziran 1751’de yayımlanan Encyclopedie ou dictionnaire raisonne des Sciences, des arts et des metiers (“Ansiklopedi ya da Bilimlerin Sanatların ve Zanaatların Açıklamalı Sözlüğü”) adlı dev yapıt, çağının bilimsel ve felsefi bilgisinin bütününü toplayarak kitlelere iletmeyi amaçlıyordu. Son iki yüzyılda meydana gelen büyük düşünce ve bilim atılımları Bacon’dan* Newton’a’i değin yepyeni bir bilgi dizgesi oluşturmuştu. Descartes ’ın amaçladığı, bilginin sağlam temeller üzerinde yeniden kuruluşu, artık gerçekleşmişti. Dünyanın bilinmeyen bölgeleri bulunmuş, tanınmıştı. Bütün bu birikim şimdi halka açılabilecek bir yol bekliyordu. Bir anlamda, Aydınlanma, bu kitlelere maloluş hareketidir. Fransa’da bu olgunun en etkili aracı da Ansiklopedi olmuştur. 1728’de yayımlanan Chambers’ın İngilizce Cyclopedia’sı bu alanda öncü idi. 1740’larda Diderot ve çevresindeki aydınlar, kitleleri eğitmek amacıyla bir büyük sözlük yayımlamayı ve bu amaçla Chambers’ın yapıtını Fransızca’ya çevirmeyi tasarlıyorlardı. 1743’te Parisli yayımcı Le Breton böyle bir girişimibenimsedi ve üç yayınevini daha yanma alarak, Gua de Malves’ı editör seçti. Yayım izni ve kral fermanı 1745 ’te alındı. Editör, aynı yılın Aralık ayında Diderot ve d’Alembert’i kadrosuna kattı. 1747’de Gua de Malves ayrılınca, 16 Kasım’da Diderot genel yayın yönetmeni, d’A-lembert ise onun matematik maddelerine bakan yardımcısı seçildi. Çalışmaya başladıktan sonra Diderot, Chambers’m metnini beğenmemeye, içinde büyük eksiklikler bulmaya başladı. Sonunda yayımcıları, Chambers’ın çevirisinden vazgeçirerek özgün ve daha geniş bir ansiklopedinin yazılması için ikna etti. 1748 Nisanı ’nda bu amaçla resmi izin istendi. Ancak şimdi, iki yılda tamamlanarak sekiz ciltten oluşacağı düşünülen bu yayının maliyetinin nasıl karşılanacağı sorunu çıkmıştı. Maliyetin o günün parasıyla yaklaşık iki milyon Fransız Lirası’na çıkacağı düşünülüyordu. Diderot, birinci cildin maddelerinin yazımı için anlaşmalar yapmaya başladığı sırada tutuklandı. Vicennes’den çıktıktan sonra Ansiklopedi’ye artık bütün zamanını verecekti. Bir tanıtım broşürü hazırlayarak abone olunması için çağrıda bulundu. Aboneler, 9 taksitte 280 Fransız lirası ödeyeceklerdi. Sonraları, Ansiklopedi kilise ve devlet güçlerinin baskısıyla karşılaştıkça, özgür düşüncelerin kaynağı olarak görülmüş ve orta tabakalardan abone sayısı artmış, ayrıca 500.000 Fransız Lirası’na varan bağışlar almıştır.
Tanıtma broşüründe Diderot “encylopedie” sözcüğünü şöyle tanımlıyordu: “bilimlerarası ilişki”. Sözcüğün köken anlamı, “bir çember içine alınmış öğrenim” ya da “bir odak çevresinde toplanmış eğitim”dir. Gerçekten de Ansiklopedi projesi somutlaştığında, bilginin halka ulaştırılma deneyimlerinden en ünlüsü yaşama uygulanmış oluyordu. Sonuçta sekiz cilt yerine on yedi cilt metin, on bir cilt ek, beş resim cildi ve iki dizin cildine ulaşan bu yapıt, dışbaskılar, kapatmalar ve öbür güçlüklere karşın yayınını 1780’e değin sürdürdü. Ana metnin tamamlandığı 1766’da Diderot bitkin bir durumda görevinden ayrıldı.
Ansiklopedi’ye yazı yazanlar, o dönem Fransa’sının en önde gelen ilerici bilgeleri olmuştur. Giriş yazısını yazan d’Alembert, bununla büyük övgü almış ve 1758’deki kapatılma kararma değin özellikle matematik konularında büyük katkıda bulunmuştur. Diderot ise, yayın yönetmenliğinin yanı sıra, madde yazımını da sürdürerek, tüm güçlüklere karşın yılmak bilmez bir cesaretle engelleri aşmıştır. 1753’ten sonra Rousseau, Grimm, d’Holbach ve Helvetius çevresinde filizlenen yayma Condorcet*Duclos, Voltaire, Turgot, Necker, Jaucourt’% Quesnay gibi düşünürler de katkıda bulumuştur.
Sonunda dış baskılar ve düşmanlıklar d’Alembert’i uzaklaştırdığı gibi, Voltaire’i de yıldırmış ve Ansiklopedi’den ayrılmıştır. 1758’de ise, Diderot ile Rousseau’nun dostlukları son bulmuştur. Eski arkadaşlarını yitiren Diderot son on cildi Paris’te gizli olarak bastırmış, yayımcı Le Breton’un kendisininn haberi olmadan, metinleri, anlamı bozmak pahasına yumuşatıp, törpülediğini farkedince çok öfkelenmiştir.LeBreton’a 1764’te yazdığı mektupta “Siz beni iki yıl alçakça aldattınız. Zamanlarını size vermiş olan yirmi namuslu insanın emeğini öldürdünüz” demiştir.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi