FORTES, Meyer (1906-1983) İngiliz, antropolog. Yapısal-işlevselci antropoloji okulunun izleyicilerin-dendir. İlkel toplumlarda akrabalık ve din üzerine çalışmalarıyla tanınmıştır.
Güney Afrika’da doğdu, 29 Ocak 1983’te öldü. Göçmen bir Yahudi ailesinin oğludur. Cape Town’da yükseköğrenimini tamamladıktan sonra Londra’da Üniversity College’da psikoloji öğrenimi gördü. Doktora tezini kültürler arası zekâ ölçüm yöntemleri üzerine hazırladı. Daha sonra psikolog E.Mİller’ın danışmanlığı altında, Londra’nın doğusunda gençlerde suçluluk konusu üzerine bir çalışma yaptı. 1930’lann başında antropologlarla, özellikle de Radc-liffe-Brown’la kurduğu ilişki, antropolojiye ilgi duymasına neden oldu ve London Schooi of Economics’ te (LSE) B.Malinowski’nin ünlü seminerlerini izlemeye başladı. Bu seminerlere katılan Evans-Pritchard, Firtlı ve Nadel gibi antropologların özendirmesiyle ilgisini sosyolojik sorunlara yöneltti. Kısa bir süre sonra ilk alan araştırmasını yapmak üzere Afrika’da Tailensiler’in yaşadığı bölgeye (bugün Gana) gitti.
Fortes, 1939-1941 arasında Radcliffe-Brown’un bölüm başkanlığını yürüttüğü, Evans-Pritchard’m da öğretim üyesi olarak çalıştığı Oxford Üniversitesi Antropoloji Bölümü’nde Afrika sosyolojisi üzerine ders verdi.
İlk yapıtları
Üç antropologun ortak çalışmaları 1930’lara damgasını vuran Malinowskici yaklaşıma karşı yeni bir seçenek oluşturuyordu. Yapısal-işlevselci okul olarak adlandırılan bu yeni yaklaşım, İngiltere’de Radcliffe-Brown tarafından yeniden canlandırılan Durkbeimcı geleneğe dayanıyor, toplumsal yapıya, özellikle de akrabalık ilişkileri ve siyasal sistemlere önem veriyordu. 195Q’!er boyunca İngiliz sosyal antropolojisinin itici gücü olan yapısal-işlevselci okula hız kazandıran ve daha sonra bu alanda yapılan çalışmalara ışık tutan ilk ürün Fortes’un 1940’ta Evans-Pritchard’la birlikte yayımladığı African Politi-cal Systems (“Afrika Siyasi Sistemleri”) adlı kitaba yazdığı önsözdü. Kitap merkezi siyasi kurumlan olmayan toplumlarda akrabalık ilişkileri ve siyaset üzerine bir dizi makale içermekteydi. Fortes’un II.Dünya Savaşı’nm bitiminden sonra yazdığı ve Talîensiler arasında yaptığı etnografik çalışmaları ele alan The Dynamics of Clanship Atnong the Tallensi (“Talîensiler Ayasında Klan İlişkilerinin Dinamikleri”) ve The Web of Kinship Arnong the Tallensi (“Talîensiler Arasında Akrabalık Ağı”) adlı iki kitabı Radcliffe-Brotvn ve Evans-Pritchard’m çalışmalarıyla birlikte, yapısal-işlevselci antropoloji okulunun klasiklen arasında savılır.
1950’de Cambridge Üniversitesi sosyal antropoloji bölümüne atanan Fortes, 1973’te emekli olana değin buradaki çalışmalarını sürdürdü. Bu tarihte Cambridge Üniversitesi Sosyal Antropoloji Bölümü, Oxford ve LSE ile karşılaştırıldığında çok zayıf bir durumdaydı. Fortes, Î953’te Edmund Leach, daha sonra da jack Goody gibi antropologların Cambridge’de ders vermesini sağlayarak bölümün antropoloji alanında önemli tartışmaların yapıldığı bir merkez durumuna gelmesine katkıda bulundu. Antropolojide “Cambridge Okulu” olarak adlandırılan ve odak noktasında soy kuramının yer aidığı yaklaşım bu yıllarda gelişti.
Yaklaşımı ve katkısı
Fortes akademik yaşamı boyunca Radciiffe-Brovvn’un yapısal-işlevselci düşüncesine bağlı kaldı. Onun 1955’te ölümünden sonra da en yakın izleyicisi oidu. Ancak Radciiffe-Brotvn’un toplumsal yapıyla akrabalığı hemen hemen özdeşleştirdiğini ve aileden doğan ikili ilişkilere fazla önem verdiğini düşünerek, onun toplumsal yapı kavramını değiştirdi. Yasal ve siyasal düzenlemelerle akrabalık ilişkileri arasında birbirini biçimlendirme açısından karşılıklı bir ilişki olduğunu vurguladı. Evans-Pritchard gibi onun çalışmaları da, akraba gruplarının ailesel ve siyasal olmak üzere ikili bir bağlam içinde ele alınması açısından etkili oldu. Fortes’un toplumsal yapı konusundaki değerlendirmesi Radcliffe-Brown’unkinden daha üst düzeyde bir soyutlamaya dayanıyordu. Î949’da yazdığı “Time and Sociai Structure” (“Zaman ve Toplumsal Yapı”) adlı ünlü makalesinde bu konuda şöyle diyordu: “Toplumsal yapıyı anlatırken, davranış, duygular, inançlar gibi güncel toplumsal yaşantının dokusunu oluşturan karmaşık yumaktan çok ayrı genel ilkelerle uğraşıyoruz demektir. Toplumsal olayların ‘somut gerçekliği’ nde yapının ayrımına varmamız, ancak, öncelikle somut gerçeklikten soyutlanmış bir yapı kurmamızla olasıdır”.
Akrabalığın anatomisi
Fortes’un akrabalık kuramına bakış açısı 1950’ler ve 1960’! arda yaygın olarak benimsendi. Akrabalık sistemini, belirli akrabalık rollerinin gerektirdiği haklar ve görevler sistemi oiarak tanımlıyordu. Bu, toplumsa! sistemin sürekliliğinin toplu soy gruplan aracılığıyla sağlandığı bir denge modeliydi. Belirli bir toplumda ayrı soy gruplarının, atasoylu (patrilineal) sistemlerde anne, anasoylu (matrilineal) sistemlerde baba yoluyla kurulan bağlarla birleştiğini düşünüyor ve bu süreci “tamamlayıcı evlatlık” (complementary filiation) olarak adlandırıyordu. Birçok toplumda soyun tek yönlü olarak sürdürülmesine karşın, genel olarak akrabalık ilişkilerinin iki yönlü sayıldığını savunuyordu. Soy gruplarının mübadele ve karşılıklı ilişki (reciprodty) süreçleriyle, yani ittifakla birbirlerine bağlandıklarını ileri süren ve Fransız antropolog Marcel Mauss’un düşüncesini temel alan Leach ve Levi-Strauss gibi kuramcılar bu görüşe karşıydılar. 1950’ierin sonlarına doğru soya dayanan toplum yapılarının doğası üzerine Fortes’le Edmund Leach arasında süren tartışmalar, kamuoyu tarafından da ilgiyle izlenmiştir.
Fortes 1959’da Oedipus and fob in West African Religion (“Batı Afrika Dininde Odipus ve Eyüp Peygamber”) adlı kitabım yayımladı. Bu kitapta, Taliensiler’in inançlarını ve dinsel törenlerini bölgesel bağlamda ve psikanalitik bir yaklaşımla ele almaktadır. Fortes, bu yaklaşımdan faydalanan ilk Ingiliz antropologudur,
Fortes, aile gruplarındaki gelişme devreleri üzerine çözümlemeleriyle de tanınır. Hane halklarının toplumsal yapısını incelerken doğum, evlenme ve ölüm gibi biyolojik olgulardan kaynaklanan çeşitli evreleri değerlendirme kapsamına alan bir yaklaşımı savunmuştur.
Fortes’un topluma bakışı diğer yapısal-işlevselci-ler gibi oldukça kuralcıdır. Çoğu zaman kurallarla, yaşananların aynı olduğunu varsayar. Bunun sonucu olarak bireysel seçimleri değerlendirme kapsamına almaz. Soy gruplan çözümlemesi bu açıdan eleştirilmiştir. Gelişme evreleri çözümlemesinde zamanı dönemsel biçimde hesaba kattıysa da yazılarında genel olarak daha geniş bir zaman boyutunu gözardı etmiştir. Kuşağının birçok antropologu gibi, Afrika yerlilerinin siyasi yapılarına ilişkin incelemeleri, sanki yerliler zamansız bir dünyada yaşıyorlarmış ve onları yöneten Avrupalı sömürgecilerden hiç etkilenmemiş-lercesine yazılmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): The Dynamics of Clanship Among the Tallensi, 1945, (“Talîensiler Arasında Klan İlişkilerinin Dinamiklen”); The \Veh of Kinship Among the Tallensi, 1940,(“Talîensiler Arasında Akrabalık Ağı”); Oedipus and Joh in West Afncan Rcligion, 1959, (“Batı Afrika Dininde Odipus ve Eyüp Peygamber ”); Kinship and the Social Order: The Legacy oj Leuıis Henry Morgan, 1969, (“Akrabalık ve Toplumsal Düzen: Lewis Henry Mor-gan’m Vasiyeti”); Time and Social Structure and Other Essays, 1970, (“Zaman ve Toplumsal Yapı ve Diğer Makaleler”).
• KAYNAKLAR: J.A. Barnes, Three Stylss in the Study of Kinship, 1971; Rodney Needham, Rethinking Kinship and Marriage, 1971.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi