PLAUTUS, Titus Maccius (İÖ 254-184)
Romalı oyun yazarı. Avrupa tiyatrosundaki “tipler komedyası”nın gelişmesine büyük etkisi olmuştur.
İtalya’nın kuzeydoğusundaki Umbria bölgesinde Sarsina kentinde doğdu. Doğum ve ölüm tarihleri kesin değildir. Yaşamı üstüne bilgi çok azdır. Genç yaşta sahne marangozluğu yaptığı biliniyor. Oyun yazmaya da bu sırada başladı. İlk oyunlarından kazandığı parayı ticarette yitirince bir süre değirmenci olarak çalışmak zorunda kaldı.
Yeni Komedya ile ilişkiler
Plautus, daha önceki Latin yazarlarından ayrı olarak, yalnız komedya türünde yapıtlar vermiştir. Oyunları, Latin edebiyatının günümüze kalmış ilk örnekleri arasında yer alır. Latin edebiyatında rastlanan türlerin çoğu Eski Yunan edebiyatından kaynaklandığı ve ilk örnekler bu edebiyattan yapılan çevirilerden oluştuğu için, Plautus’un oyunları da bu edebiyattaki “Yeni Komedya” türü oyunlardan Latince’ye yapılmış çevirilere dayanır. Plautus, kendinden daha önceki Latin komedyacılarının o zamanın çeviri ahlakına aykırı sayılmayan yaklaşımıyla, Yunan Yeni Komedya şairlerinden özellikle Menandros ve Philemon’un komedyalarını kaynak olarak kullanmış, bunlara özgü konuları, temaları, kişileri, oyun yapısını ve tekniğini benimsemiş, zaman zaman iki ayrı Yunan komedyasından aldığı sahneleri birleştirerek oyunlarında kullanmıştır. Ancak bu oyunlarda Latin ya da Roma özellikleri içeren “yerli” yan da çok belirgindir.
Latin kültürüne özgü öğeler
Bunun başlıca nedeni, Plautus’un daha sonra fabula palliata adı verilen bu uyarlamalarında sık sık geçen yer adları, Latin kurumlan, Roma yaşamı ve hukukuyla ilgili terimler, daha da önemlisi, kullanılan dildir. Plautus’un Latince’si, oyunlarının canlılığına uygun bir kıvraklıkta, günlük konuşma dilinin çeşitliliğini, nükteleri ve kabalığıyla birlikte yansıtan bir halk dilidir. Bu nedenle sonraki dönemlerin olgun Latin yazarları, bu komedyaları bazı bakımlardan eleştirmekle birlikte, Yunanca’dan aktarılmış ikinci el yapıtlar gibi değerlendirmekten çok, Latin edebiyatının öz yapıtları saymışlardır.
Temalar ve tipler
Yazmış olduğu sanılan yüz otuz oyundan günümüze kalmış olan yirmi biri Plautus’un gerçek yapıtları kabul edilir. Bol bol güldürerek eğlendirmek amacıyla yazılmış olan, kurnaz kölelerin yürüttüğü karmaşık entrikalara ve önceden bilinmeyen kimliklerin açıklanmasıyla çözümlenen düğüm noktalarına geniş ölçüde yer veren bu komedyalardan bazısı Captivi (Esirler) gibi olay düzeni bakımından özenle kurulmuş oyunlardır. Miles Georisus (Palavracı Asker) gibi bazıları da kaba güldürü öğesinin egemen olduğu bir dizi gülünç sahneler biçimindedir. Yunan Yeni Komedyası’ndaki gibi “tipler komedyası” türündeki bu oyunlarda, kurnaz köle, palavracı asker, dalkavuk, muhabbet tellalı gibi tiplerden başka, parasına düşkün ya da cimri babaların, sevdalı gençlerin, çoğu kez gerçek kimliği belli olmayan ve sonradan soylu olduğu anlaşılarak sevgilisine kavuşan genç kızların, kocalarını denetim altında tutmaya uğraşan şirret kadınların serüvenleri de yer alır. Romantik ve kaba güldürü türündeki bu komedyaların yanında Amphitruo (Amphitryon) adlı oyun, baş tanrı Jüpiter’in çapkınlığını alaya alan konusuyla ayrı bir yer tutar.
Komedyalarının yapısı
Plautus’un yapıtlarının biçimsel açıdan önemli bir özelliği, oyunların yaklaşık olarak üçte iki oranında cantica adı verilen müzikli bölümlerden oluşmasıdır. Oyunlar Yunanca asıllarma uygun olarak koşukla yazılmıştır. Diverbium adı verilen diyalog bölümlerinde konuşma diline uygun iambik senarii adlı koşuk, müzik eşliğinde bir oyuncu tarafından söylenen şiir ve şarkı bölümlerinde ise çeşitli lirik koşuklar kullanılmıştır. Müzikli bölümler önemli bir yer tuttuğundan Plautus’un yapıtları genellikle çağımızın müzikal komedilerine benzetilir. Bu komedyaların bir başka biçimsel özelliği de başta yer alan ve zamana göre sözleri değişebilen giriş bölümleridir. Bu bölümlerde genellikle oyunun uyarlandığı özgün Yunanca yapıt açıklanır, ayrıca günün konularına ve izleyicilere değinen sözlerle, Plautus’un oyunlarına büyük ilgi gösteren halk yığınlarının okumamışiığı, gürültücülüğü, kabalığı gibi özellikleri de dile getirilir.
Etkileri
Plautus’un komedyalarının İÖ l.yy’ın sonuna kadar Roma’da sahneye konduğu, ancak daha sonraki imparatorluk döneminde pek ilgi görmediği bilinir. Orta Çağ’da ise Latin dilini kullanan yüksek sınıflar, Plautus’unkilere göre çok daha işlenmiş, ince bir beğeniye seslenen, bu nedenle okullarda okutulan ve Rönesans komedya kuramını temelinden etkileyen Terentius’un komedyalarını okumuştur. Bununla birlikte Plautus’un yapıtları tümüyle unutulmamıştır. Özellikle Rönesans dönemi şairlerinden Ariosto’nun onları örnek alarak yazdığı İtalyanca komedyaların etkisiyle, Plautus’un oyunlarına ilgi büyük ölçüde artmıştır.
Yunan Yeni Komedyası’ndan alıp oyunlarında daha da geliştirerek işlediği entrikalar, kendine özgü bir oyun diliyle canlandırdığı palavracı asker, dalkavuk, cimri gibi tipler, Plautus’un kendinden sonraki Shakespeare, Ben Jonson ve Moliere gibi büyük tiyatro ustalarının oyunlarında belirgin izleri görülen ve Avrupa komedi geleneğine yerleşen önemli katkılarıdır.
• YAPITLAR (başlıca): Amphitruo, (Amphitryon, 1943); Asinaria, (“Eşekler Komedyası”);’ Aulularia, (Çömlek, 1943); Bacchides, (Çifte Bakkhisler, 1944); Captivi, (Esirler, 1950); Casina, (Casina, 1947); Cistellaria (“Kutu”); Curculio (Buğday Kurdu, 1947); Epidicus, (Epidicus, 1947); Menaechmi, (İkizler, 1945); Mercator, (Tecimen, 1946); Miles Gloriosus, (Palavracı Asker, 1948); Mostella-ria, (Hortlak, 1947); Persa, (“Pers”); Poenulus, (Kartacalı,1948); Psedolus, (“Hilekâr”); Rudens, (Urgan, 1945); Stichus; Trinummus, (Üç Akçelik Kişi, 1947); Truculen-tus, (“Avanak”); Vidularia, (“Çanta”), bazı bölümleri kayıptır.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi