ALLAL FÂSÎ, Muhammed (1906 – 19 Mayıs 1974)
Faslı siyaset adamı. Bağımsızlık mücadelesi önderlerindendir.
Fas’ın Fez kentinde doğdu. Peygamber soyundan gelen ailesi birçok ünlü din bilgini yetiştirmiştir. Allal Fâsî’nin babası ilahiyat doktoru ve Fez Üniversitesi kütüphanesinin müdürü, annesi de Fas’ın tanınmış bir ailesindendi.
1930’da Fez Üniversitesi’nden ilahiyat diploması aldı. İslamiyet alanındaki derin bilgisi ve bu konuda yazdıklarıyla Arap dünyasının saygın bilginleri arasına girdi. Milliyetçi görüşü savundu.
1930’lar, Fas’ta sömürge yörietimine karşı mücadelenin yeni bir aşamaya girdiği yıllardı. 1929 dünya ekonomik bunalımı, halkın durumunu sarsmış, yoksul kesimler ve orta tabaka bunalımdan çok fazla etkilenmişti. Sömürge yönetimine tepkinin artacağından korkan Fransız Hükümeti, Berberîler’le Araplar’ın arasını açmak amacıyla bir yasa çıkartarak, Berberi mahkemelerini askeri denetim altına aldı. Yerli halkın bu yasaya karşı başlattığı protesto eylemleri bastırıldı ve hareketin önderleri tutuklandı. Allal Fâsî de on üç ay tutuklu kaldı. Serbest bırakıldıktan sonra, 1934’te kurulan ulusal burjuva partisi niteliğindeki Fas Hareket Komitesi’nin ve Ulusal Parti adlı örgütün başkanı oldu.
Fas Hareket Komitesi, Fransız sömürge yönetiminin kaldırılmasını değil, yetkilerinin sınırlandırılmasını istiyor, ulusal bir parlamento ve hükümet kurulmasını ve iyi işleyen bir adalet mekanizmasının yerleştirilmesini öneriyordu. 1937’de, Fas’ta gizli çalışan partiler arasında görüş ayrılıkları ortaya çıktı. Allal Fâsî’nin başkanlığını yaptığı Ulusal Parti, bütün yetkilerin sultana verilmesinden yanaydı. Ulusal Hareket Partisi ise, parlamenter bir hükümet oluşturulması görüşünü savunuyordu. 1937’de Fransızlar, Mekne kenti içinden geçen ırmağın sularını kendi ellerindeki topraklara yöneltip, Müslüman tarımcıları susuz bırakınca büyük çaplı gösteriler yapıldı. Fransız yönetimi, bu gösterileri kanlı bir biçimde bastırdı. Fas’ta Fransız yönetimine karşı olduğu bilinen herkes tutuklandı. Fas Hareket Komitesi dağıtıldı. Allal Fâsî, Gabon’a sürüldü.
II. Dünya Savaşı sonlarına doğru siyasal yaşam yeniden canlanmaya başladı. 1943’te Ulusal Parti’nin devamı niteliğinde olan İstiklal Partisi kuruldu. Parti bir bildiri yayınlayarak bağımsızlık isteminde bulundu ve bunu sultana, Fransız temsilcisine ve Müttefikler’e iletti. Bu olay üzerine parti ileri gelenleri hemen tutuklandı. Meydana gelen protesto hareketlerini Fransız güvenlik güçleri kanlı bir biçimde bastırdı.
1946’da sürgünden Fas’a dönen, fakat İstiklal Partisi ileri gelenleriyle anlaşamayan Allal Fâsî, Sultan V. Muhammed tarafından yeniden sürgüne gönderildi. 1953’e değin çeşitli ülkeleri dolaşarak, Fas’ta Fransız egemenliğine karşı silahlı direnişin gerekliliğini anlattı.
II. Dünya Savaşı sonrasında bağımsızlık hareketi yaygınlaşarak güç kazandı. 1946-1948 arasında yaygın grevler oldu. Bu grevler ekonomik amaçlı olmakla birlikte, Fransız yönetimine karşı bir tepkiyi de dile getiriyordu. 1951’de Fransız yönetimi Sultan V. Muhammed’i bakanlar kurulunu dağıtmaya zorladı. Bunun üzerine İstiklal Partisi ile birlikte dört ulusal parti, Fas Ulusal Cephesi’ni kurdu. 1952’de sömürge yönetiminin kırkıncı yıldönümünde bağımsızlık için yaygın gösteriler ve grevler yapıldı. Kazablanka’da polisin açtığı ateş sonucu 250 grevci öldü, 5.000 kişi tutuklandı. Kısa bir süre sonra da İstiklal Partisi ile Komünist Parti, gazete ve dergileriyle birlikte kapatıldı. Ancak 1955’te artık Fas’taki güçler dengesi sömürgeciler aleyhine değişmişti.
1956’da Fransızlar’la bağımsızlık antlaşması imzalandı, kısa bir süre sonra Fas’ın İspanyol kesiminde de bağımsızlık ilan edildi ve ülke Sultan V. Muhammed’in yönetimi altında birleşti. Allal Fâsî de ülkesine dönerek Rabat Hukuk Fakültesi’nde profesörlüğe atandı.
1959’da İstiklal Partisi ikiye ayrıldı. Daha çok geleneksel güçleri temsil eden büyük bölüm partide kaldı ve başkanlığa Allal Fâsî getirildi. Halkın Güçleri Ulusal Birliği adını alan yeni parti ise, gücünü sanayi kentlerindeki aydınlardan alıyordu.
1961’de V.Muhammed’in ölümü üzerine yerine oğlu II. Hasan geçti. II. Hasan’ın sultanlığı döneminde Allal Fâsî, yaklaşık bir yıl İslam işleri başkanlığı yaptı, el-Beyyine adlı dergiyi yönetti. 1963 seçimlerini, o yıl kurulan ve II. Haşan tarafından desteklenen Anayasal Kuramların Kurulması İçin Cephe adlı parti kazandı. Uzun süre iktidarda kalmış olan İstiklal Partisi ise muhalefete geçti. Bu yıldan sonra Allal Fâsî II. Hasan’a karşı yürütülen muhalefetin önderliğini yaptı.
• YAPITLAR: el-Nakdüz-Zati, 1952; The İndependence Movements in Arab North Af rica, 1954; el-Mağnbu’l-Arabi’l-Kebir.
• KAYNAKLAR:D.E.Ashford,Political Change inMoroc-co, 1961 ;J.P. Halstead,Rebirth of a Nation:Tbe Origins and Rise of Moroccan Nationalism, 1912-1944, 1968.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi